سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه»، 16رجب روز بزرگداشت عالم جلیل القدر شیعه مرحوم شیخ صدوق نام گذاری شده است.

این عالم برجسته شیعی خالق آثار بسیاری است که برجسته‌ترین آنها «من لایحضره الفقیه» است و به عنوان یکی از منابع چهارگانه حدیثی و فقهی.

كتاب «من لایحضره الفقیه» تألیف شیخ صدوق، ابو جعفر محمد بن على بن حسین بن بابویه قمى (متوفی 381 ه. ق)، از چهره هاى برجسته علماى شیعه در قرن چهارم هجرى مى باشد كه بر اثر دعاى حضرت حجّت علیه السلام متولد شده است.

این كتاب كه امروزه در 4 جلد به مشتاقان عرضه شده، مجموعه اى از روایات اهل بیت (علیهم السلام) درباره مسائل فقهى و احكام شرعى و مسائل مورد نیاز عموم را در خود جمع كرده است.

شیخ صدوق در این كتاب، روایاتى را كه از دیدگاه خود صحیح و معتبر بوده جمع آورى نموده. او در این مورد مى گوید: من در این كتاب فقط روایاتى را نقل مى كنم كه آنها را صحیح و معتبر مى دانم و به آن فتوا مى دهم و عقیده دارم كه میان من و خداوند حجت است.‌ (1)

این كتاب، عظیم ترین و ارزشمندترین اثر شیخ صدوق از میان بیش از 245 كتاب او مى باشد و یكى از مهم ترین منابع روایى شیعه و از كتاب های أربعه محسوب مى شود كه در طول 9 قرن گذشته محل مراجعه فقها، دانشمندان و سایر مشتاقان معارف اهل بیت (علیهم السلام) بوده،  به طورى كه هیچ مجتهد و محققى از رجوع به آن بى نیاز نیست. (2)

«من لا یحضره الفقیه»، در عین حال كه براى خواصّ، مجموعه اى فقهى است، نكته هاى اخلاقى، تربیتى، عقیدتى، تاریخى و درس هاى زندگى فراوانى در بر دارد كه همانند گوهرهایى ناب در این گنجینه معنوى جلوه نمایى مى كند كه آشنایى با آنها براى عموم مردم به ویژه مبلّغان دینى مفید و راهگشاست.

در این مجموعۀ گرانقدر، 5963 حدیث، گرد آمده كه 3913 حدیث، مُسْنَد و 2050 حدیث، مُرْسَل مى باشد. فقهاى بزرگ ما به مرسلات صدوق همانند مسنداتش در این كتاب اعتماد كرده و عمل مى كنند.

شیخ صدوق در مورد انگیزه خود از تألیف این كتاب مى گوید: در مسافرتى كه به سرزمین بلخ داشتم با یكى از اولیای خدا آشنا شدم. رفاقت با او احساس آرامش، شادمانى، فرح و نشاط خاصّى را براى من فراهم مى نمود؛ چرا كه وى فردى متّقى، متعهد، عالم به احكام دین و معروف به «سید نعمت» بود. «سید نعمت» روزى به من گفت: «محمد بن زكریاى رازى» براى كسانى كه در موقع احتیاج به طبیب، طبیب در دسترس ندارند، كتابى در علم طب نگاشته و آن را «من لا یحضره الطبیب» نام نهاده است؛ آن كتاب در موضوع خود با وجود حجم كم، جامع و وافى و كافى و پرفایده است و همگان در حدّ نیاز خود از آن بهره مند مى گردند؛ و از من خواست كه من هم كتابى در موضوع فقه ، شرایع و احكام به گونه اى جامع و كامل بنویسم و نامش را «كتاب من لا یحضره الفقیه» (كتاب براى كسانى كه به فقیه دسترسى ندارند) بنامم. (3)

موضوعات كتاب

مسئله آب ها و بهداشت فردى و اجتماعى، نماز، روزه، زكات و سایر مسائل مالى، احكام قضاوت و دادگسترى و شرائط قاضى، انواع مشاغل، مكاسب و معاملات، احكام ازدواج و طلاق و سایر مسائل خانواده، احكام ارث و میراث، حج و سفرهاى زیارتى و آداب سفرهاى واجب و غیرواجب، بحث گناهان كبیره و صغیره، حدود و مجازات هاى شرعى، وصیت و... از موضوع های مطرح شده در این كتاب گرانسنگ مى باشد.

نظر بزرگان

علامه بحرالعلوم بعد از تجلیل فراوان از مقام بلند شیخ صدوق مى گویند: برخى از اصحاب بزرگوار ما احادیث كتاب «من لا یحضره الفقیه» را بر سایر كتب أربعه مقدم مى دارند و این به علت این است كه:

1. مؤلف آن حافظۀ قوى و كم نظیرى در زمینه حفظ احادیث داشته است؛

2. بعد از كتاب كافى و با تأملات بیش ترى تدوین شده است؛

3. شیخ صدوق صحت روایات آن را تضمین كرده. به همین دلائل، مراسیل آن را همانند مسانید پذیرفته اند. (4)

مشیخة الفقیه

شیخ صدوق در آخر این كتاب، بخشى را به نام «مشیخة الفقیه» آورده و در آن اسناد خود را بیان كرده؛ به این صورت كه در متن كتاب فقط نام راوى اولى را كه روایت را از امام (علیه السلام) نقل مى كند، آورده و در بخش «مشیخه» سند خود را به آن راوى نقل مى كند تا روایات از حالت ارسال خارج شده و مُسند شوند.

این بخش از كتاب بسیار مورد توجه علماى شیعه قرار گرفته و شرح هاى فراوانى نیز بر آن نگاشته اند كه خود از منابع غنى و پربار علم رجال به شمار مى آید. «ترتیب مشیخه من لا یحضره الفقیه» نوشته صاحب معالم از معروف ترین آنهاست.

نگاهى كوتاه به شخصیت مؤلّف

شیخ صدوق شخصیتى است كه به دعاى امام زمان (علیه السلام) متولد شد. نجاشى، شخصیت نگار برجسته در این باره مى نویسد: پدر صدوق صاحب فرزندى نشده بود؛ به محضر امام (علیه السلام) نامه نوشته و التماس دعا كرد. از ناحیه مقدسه برایش پاسخ آمد كه: «قَدْ دَعَوْنَا اللَّهَ لَكَ بِذَلِكَ وَ سَتُرْزَقُ وَلَدَینِ ذَكَرَینِ خَیرَین» (5) ما از درگاه الهى حاجت تو را خواستیم [انشاءاللَّه] به زودى دو پسر نیكوكار روزیت خواهد شد.‌

محمد بن على بن بابویه «شیخ صدوق» در سال 306 ق. در شهر مقدس قم متولد شد و در سال 381 ق. در شهر رى وفات یافت. او در عرصه علم و دانش به درجه اى رسید كه موافق و مخالف را به تحیّر واداشت.

شیخ طوسى در معرفى شیخ صدوق مى گوید: او دانشمندى جلیل القدر و حافظ احادیث بود. از احوال رجال، كاملاً آگاه و در عرصۀ احادیث، نقادى عالى مقام به شمار مى آمد. در میان بزرگان قم از نظر حفظ احادیث و كثرت معلومات، مانند نداشت و در حدود سیصد كتاب نوشته است.‌ (6)

پی نوشت:

1) من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، دار الاضواء، بیروت، 1413 ق، ج 1، ص 90.

2) مقدمه من لا یحضره الفقیه، حیاة الرئیس المحدثین، جمعى از محققین، ص 58.

3) من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 90.

4) الفوائد الرجالیه، سید بحرالعلوم (سید مهدى طباطبائى)، نشر مكتبة الصادق، تهران، 1363 ش، ج 3، ص 300.

5) رجال نجاشى، احمد بن على نجاشى، نشر جامعه مدرسین، قم، 1407 ق، ص 261.

6) الفهرست، شیخ طوسى، نشر المرتضویه، نجف، ص 156.

منبع: ماهنامه آموزشی مبلغان شماره 110. عبد الكريم پاك ‏نيا